Le projet / Het project | Bruxelles Fabriques

Le patrimoine industriel et social: méconnu et mal-aimé

BruxellesFabriques est née de l’association de personnes passionnées par le patrimoine social et industriel de Bruxelles. Un patrimoine essentiel pour comprendre les étapes du développement de la ville au cours de son Histoire. Un patrimoine d’une fragilité démontrée et qui pourtant ne bénéficie toujours pas de l’attention qu’il mérite. Un patrimoine qui souffre du préjugé selon lequel tout ce qui touche à l’industrie est inintéressant, laid et triste. A Bruxelles, une ancienne fabrique de poêles ne connaîtra pas le même sort qu’un hôtel de maître. Conséquence : des pans entiers de l’histoire industrielle de Bruxelles, dont l’évolution ne cesse de s’accélérer, disparaissent chaque jour dans une indifférence et une ignorance dommageables pour tous. Un processus irréversible.

C’est quoi le patrimoine industriel et social?

Ce sont d’abord des hommes et des femmes, d’ici et d’ailleurs, d’hier et encore d’aujourd’hui, qui ont forgé Bruxelles et contribué de manière significative à la prospérité de la région. Ce sont ensuite des lieux de travail: ateliers, fabriques et usines. Ce sont aussi des espaces de vie sociale: logements, bistrots, salles de fêtes et maisons du peuple qui ont vu la précarité ouvrière, les solidarités communautaires et les premiers balbutiements de la démocratie sociale et politique. Ce sont enfin des travaux: maisons, bâtiments publics, ponts, canaux, routes, ainsi que des machines, outils, techniques et savoir-faire qui ont servi à leur édification.

Le patrimoine industriel et social, c’est tout cela et celui de Bruxelles est menacé par le temps qui passe, le désintérêt dont il est victime et la modernisation spéculative de la ville. Il y a péril en la demeure!

Il est donc urgent de collecter la mémoire ouvrière avant qu’elle ne s’éteigne, sauvegarder et mettre en valeur les lieux du travail et de la vie sociale avant qu’ils ne soient anéantis, préserver de la destruction les outils au service d’un savoir-faire industrieux dont, il fut un temps, l’éloge faite en Europe.

Une mémoire utile est une mémoire rescapée

La mémoire humaine est certainement la part la plus volatile de cet héritage industriel et social. Les “témoins” de terrain, qui ont “fabriqué” ou vu Bruxelles “se fabriquer”, existent encore mais se raréfient d’année en année. Leurs témoignages sont inestimables car ils ajoutent aux événements une dimension humaine qui les rend compréhensibles par tous. Les récits de vie, par leur diversité, leur origine et leur caractère parfois anecdotique, sont une “trace” riche en histoires que BruxellesFabriques s’est donnée comme objectif prioritaire de fixer.

Sites industriels sous haute surveillance

Les bâtiments sont peut-être les plus difficiles à conserver. ll n’est pas envisageable de garder intacts tous les sites industriels au passé pourtant si riche mais il est certainement déraisonnable de les laisser partir tous sous la pioche des démolisseurs. Un bâtiment est réutilisable: de nombreux exemples de réaffectations réussies en attestent.

À Bruxelles, il n’existe pas de politique raisonnée et concertée en matière de sauvegarde du patrimoine industriel et social. Démolir, c’est plus simple et rapide ! Deux exemples illustrent magistralement les conséquences de l’absence d’une réflexion concertée en la matière. Deux sites industriels majeurs, Tour & Taxis et le Wiels, reconnus comme tels au niveau international, auraient dû disparaître si l’action persévérante de membres de BruxellesFabriques et d’associations soeurs n’avait arrêté les coups des pelleteuses. La démolition des cuves de l’ancienne brasserie Wielemans-Ceuppens avait même commencé quand l’ordre fut donné de stopper les chalumeaux. Quatre cuves en cuivre sur les huit que comptait le bâtiment avaient eu le temps d’être détruites. Aujourd’hui, une belle unanimité existe pour se féliciter de la conservation de ce patrimoine mais de nombreux sites de qualité n’ont pas eu cette chance.

Au-delà de l’archivage dans un catalogue-papier d’informations relatives à l’existence, à Bruxelles, d’un patrimoine industriel et social, il serait impératif d’investiguer davantage le contexte des sites existants, valoriser ce qu’il en reste et étendre les critères d’appréciation du patrimoine à des lieux moins spectaculaires mais tellement riches en terme d’histoire sociale.

BruxellesFabriques, sentinelle du patrimoine industriel et social bruxellois, a pour mission de:

veiller à la sauvegarde du patrimoine lié au développement industriel, social et urbain bruxellois
donner l’alerte en cas de nécessité
réaliser des inventaires et études de ce patrimoine
collecter la mémoire sociale liée à ce patrimoine
agir activement pour la sensibilisation du grand public, la protection légale et la transmission de ce patrimoine
mener des études et rassembler une documentation spécialisée
mettre en valeur ce patrimoine par tous supports utiles
proposer des programmes de muséographie, de restauration et d’exploitation des lieux industriels

BruxellesFabriques n’entend pas gérer une institution, ni collecter des matériaux (machines ou archives) – d’autres institutions ont été créées à cette fin – mais travailler de concert avec toutes celles et tous ceux qui, à Bruxelles, pensent qu’une partie de leurs racines et, certainement celles de la démocratie, sont ancrées dans le patrimoine industriel et social de la ville.

Ceux qui souhaitent s’associer à cette démarche sont les bienvenus : ils peuvent en faire la demande par le biais de notre adresse info@bruxellesfabriques.be

Het industrieel en sociaal erfgoed van Brussel: niet herkend en ombemind

Brusselfabriek werd geboren door de bijeenkomst van personen die gepassioneerd zijn door het industriële en sociale erfgoed van Brussel. Een erfgoed dat essentieel is om de verschillende stappen van de ontwikkeling van de stad in de loop van haar geschiedenis te begrijpen. Een erfgoed waarvan de kwetsbaarheid reeds aangetoond is en dat nog altijd niet de aandacht krijgt dat het verdient. Een erfgoed dat onder het vooroordeel lijdt dat alles wat met industrie te maken heeft oninteressant, lelijk en triestig is. In Brussel zal een voormalige kachelfabriek niet hetzelfde lot ondergaan als een herenhuis. Als gevolg hiervan verdwijnen elke dag grote delen van de industriële geschiedenis van Brussel, waarvan de ontwikkeling blijft versnellen, in de onverschilligheid en onwetendheid die schadelijk zijn voor iedereen. Een onomkeerbaar proces.

Wat is industrieel en sociaal erfgoed?

Het zijn in de eerste plaats mannen en vrouwen, van hier en elders, van gisteren en tot op vandaag, die Brussel hebben gesmeed en een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan de welvaart van de regio. Het zijn ook werkplaatsen: ateliers, fabrieken en bedrijven. En ook sociale leefomgevingen: woningen, café’s, feestzalen en volkshuizen die de kansarmoede van de arbeiders, de solidariteit van de gemeenschap en het prille begin van sociale en politieke democratie zagen. Ten slotte zijn er constructies: huizen, openbare gebouwen, bruggen, kanalen, wegen, maar ook de machines, gereedschappen, technieken en knowhow die bij het bouwen ervan werden gebruikt.

Dit alles is het industriële en sociale erfgoed en in Brussel wordt het bedreigd door de tijd die voorbijgaat, het gebrek aan belangstelling en de speculatieve modernisering van de stad. Het is hoog tijd dat we reageren!

Het is daarom dringend om het werkgeheugen te verzamelen voordat het wordt gedoofd, om de werkplaatsen en het sociale leven te beschermen en te verbeteren voordat ze worden vernietigd, om de werktuigen te vrijwaren die in dienst zijn van een ijverige knowhow die ooit in heel Europa werd geprezen.

Een nuttige herinnering is een overlevende herinnering

Het menselijk geheugen is zeker het meest vluchtige deel van dit industriële en sociale erfgoed. De “getuigen” die Brussel “gemaakt” hebben of hebben “zien maken”, bestaan nog steeds, maar worden jaar na jaar schaarser. Hun getuigenissen zijn van onschatbare waarde omdat ze een menselijke dimensie toevoegen aan de gebeurtenissen waardoor ze voor iedereen begrijpelijk zijn. Levensverhalen zijn, door hun diversiteit, hun oorsprong en hun soms anekdotisch karakter, een “spoor” rijk aan verhalen dat BrusselFabriek als prioritair doel heeft gesteld.

Industriële sites onder streng toezicht

Gebouwen zijn misschien wel het moeilijkst te behouden. Het is niet mogelijk om alle bedrijventerreinen met zo’n rijk verleden intact te houden, maar het is zeker onredelijk om ze allemaal onder het houweel van de slopers te laten gaan. Een gebouw is herbruikbaar: vele voorbeelden van succesvolle herbestemming getuigen hiervan.

In Brussel is er geen beredeneerd en gecoördineerd beleid om het industrieel en sociaal erfgoed te beschermen. Slopen is gemakkelijker en sneller! Twee uitstekende voorbeelden illustreren de gevolgen van het gebrek aan onderling overleg terzake. Twee grote industriële sites, Thurn & Taxis en Wiels, die op internationaal vlak als dusdanig erkend worden, zouden verdwenen zijn indien het doorzettingsvermogen van de leden van BrusselFabriek en zusterverenigingen de klappen van de graafmachines niet hadden kunnen stoppen. Het slopen van de ketels van de oude brouwerij Wielemans-Ceuppens was zelfs begonnen toen de opdracht werd gegeven om de lastoortsen te stoppen. Vier van de acht koperen ketels die in het gebouw waren, werden vernietigd. Tegenwoordig verheugt men zich unaniem op het behoud van dit erfgoed, maar veel kwalitatieve sites hebben niet evenveel geluk gehad.

Naast het archiveren van schriftelijke informatie over het bestaan van een industrieel en sociaal erfgoed in Brussel zou het noodzakelijk zijn om de context van de bestaande sites verder te onderzoeken, om te promoten wat er overblijft en de criteria voor erfgoedwaardering uit te breiden tot misschien minder spectaculaire plaatsen maar die toch rijk zijn op vlak van sociale geschiedenis.

BrusselFabriek, borgsteller van het industrieel en sociaal erfgoed van Brussel, heeft als doel:

voor de bescherming te zorgen van het erfgoed dat verband houdt met de industriële, sociale en stedelijke ontwikkeling van Brussel
een waarschuwingsfunctie uit te oefenen indien nodig
dit erfgoed te inventariseren en bestuderen
het sociaal geheugen dat aan dit erfgoed gekoppeld is te verzamelen
actief op te treden voor de bewustmaking van het grote publiek, de rechtsbescherming en de overdracht van dit erfgoed
studies uit te voeren en gespecialiseerde documentatie te verzamelen
dit erfgoed te promoten via alle nuttige media
programma’s voor te stellen voor de museografie, restauratie en exploitatie van industrieterreinen

BrusselFabriek is niet van plan om een instelling te beheren, noch om materiaal (machines of archieven) te verzamelen – hiervoor zijn andere instellingen opgericht – maar wel om samen te werken met al diegenen die in Brussel denken dat een deel van hun wortels en, zeker die van democratie, verankerd zijn in het industrieel en sociaal erfgoed van de stad.